کد مطلب:14192 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:5

گنجینه پرسمان » احكام

شخصي همسر خود را به قتل رسانده و ولي دم منحصر به طفل صغير آنان است . اين طفل داراي جد پدري نيز مي باشد; آيا جد پدري او اختيار قصاص يا عفو قاتل (بدون دريافت ديه ) را دارد؟

به طور كلي ، هرگاه ولي دم ، صغير باشد، در اين كه ولي شرعي صغير (پدر، جد پدري يا قيم منصوب ازطرف دادگاه ) در مورد حق قصاص صغير، چه اختياراتي داراست ، بين فقها چندين نظريه مطرح است كه مهمترين آنها به شرح ذيل است :
نظريه نخست : بر اساس اين نظريه كه مورد پذيرش جمعي از فقهاي معاصر نيز قرار گرفته است ،1 تصميم گيري در مورد حق قصاص صغير، از شمول ادله ولايت ولي صغير خارج است و ولي شرعي صغير حق ندارد،هيچ گونه تصميمي در مورد آن بگيرد و لازم است منتظر بمانند تا صغير، بالغ گردد و خود در مورد حق قصاص خويش تصميم بگيرد.
مرحوم شهيد اول در كتاب لمعه مي فرمايد: «هرگاه ولي دم صغير باشد و براي وي پدر يا جدپدري باشد،نمي توانند حق قصاص صغير را استيفا نمايند، تا اين كه بالغ گردد»2 و مرحوم شهيد ثاني در توجيه اين نظرمي نگارد: «زيرا حق قصاص از آن صغير است و ولي او نمي داند كه او چه چيز را اراده مي كند، همچنين غرض ازقصاص تشفي خاطر ولي دم است و آن با تعجيل قصاص قبل از بلوغ محقق نمي شود.»3
لازم به ذكر است ، برخي از فقها به دليل روايتي در اين زمينه (روايت اسحاق ابن عمار) اين قول راپذيرفته اند. امام خميني (ره ) نيز در تحريرالوسيله ، ضمن طرح مسأله ، بدون ذكر فتوي ، به روايت مذكور اشاره كرده اند.
نظريه دوم : بر اساس اين نظريه ، ولي صغير گرچه ، مجاز نيست از طرف صغير، قاتل را قصاص نمايد يا وي را مجانا عفو نمايد، ولي اين حق را دارد كه در صورت اقتضاي مصلحت ، با قاتل به مقدار ديه 4 يا مال يا مبلغ ديگري كه مصلحت صغير اقتضا مي كند، مصالحه نمايد.
صاحب كتاب مباني تكمله المنهاج ، در اين خصوص مي فرمايد:
«هرگاه ولي ميت صغير يا مجنون باشد و او ولي (مثل پدر، جد پدري يا حاكم شرعي ) داشته باشد، دراين كه ولي صغير يا مجنون مي تواند قاتل را قصاص كند يا نه ، دو قول وجود دارد و بعيد نيست قول به عدم جواز صحيح باشد، بله در صورتي كه مصلحت اقتضا كند كه ولي صغير يا مجنون ، از قاتل ديه بگيرد يا در مقابل گرفتن چيزي با وي مصالحه نمايد، اين امر بر ولي جايز است »5
اين دسته از فقها معتقدند، اطلاق يا عمومي كه به دليل آن ولايت ولي بر مثل قصاص ثابت باشد، در بين ادله ولايت موجود نيست ، اما ادله ولايت ، شامل عفو حق قصاص صغير يا مجنون در مقابل مال مي شوند.
اين نظر توسط برخي از فقهاي معاصر نيز پذيرفته شده است .6
نظريه سوم : برخي از فقها معتقدند، ولايت ولي شرعي صغير، تمامي شئون و امور صغير را (جز درمواردي مثل حق طلاق كه به نص خاص استثناء شده است ) شامل مي شود و بنابر نظر اين دسته از فقها، ولي صغير قائم مقام صغير در جميع امور وي است و تمامي اختياراتي كه صغير در صورت عدم صغر دارا بود، درزمان صغر، ولي او تمام اين اختيارات را جز در موارد استثناء شده ، داراست و البته ، تنها در صورت اقتضاي مصلحت صغير مي تواند اين اختيارات را اعمال نمايد.
بر مبناي پذيرش اين نظريه است كه ولي صغير، در موارد قتل عمدي ، علاوه بر اين كه مجاز است درصورت وجود مصلحت با قاتل در مقابل مالي (به ميزان ديه يا كمتر يا بيشتر) مصالحه نمايد، اين اجازه را داردكه در مواردي (ولو بسيار نادر) كه مصلحت صغير اقتضاي قصاص قاتل يا عفو مجاني وي را دارد، يكي از اين دو امر را اختيار نمايد.
مرحوم علامه حلي در كتاب تذكره ، بعد از بيان اين مطلب كه در صورت اقتضاي مصلحت ، ولي صغيرمي تواند، استيفاي قصاص نمايد و اگر مصلحت در عفو در مقابل عوض باشد، حق دارد اين گونه قاتل را عفوكند، مي فرمايد:
«و ان عفا مطلقا، فالاقرب اعتبار المصلحه ايضا، فان كانت المصلحه في العفو مجانا اعتمدها كما أن له الصلح ببعض ماله مع المصلحه »7
مرحوم محقق كركي نيز پس از تقويت اين قول در توجيه آن مي نويسد:
«ولي اهليت تصرف در امور صغير يا مجنون را دارد و فرض هم بر اين است كه غبطه و مصلحت صغير يامجنون موجود است .»8
برخي از فقهاي ديگر نيز ضمن بيان اين مطلب كه وجود مصلحت در قصاص و يا عفو مجاني قاتل درموارد بسيار نادر قابل تصور است ، ولي فرض آن را غيرممكن ندانسته و در صورت وجود مصلحت صغير،قصاص يا عفو مجاني قاتل ، توسط ولي را جايز شمرده اند.9
از پاسخ رهبر معظم انقلاب ، حضرت آيت الله خامنه اي به استفتايي كه از معظم له صورت گرفته است كه متن و پاسخ به آن در بخشنامه شماره 1/80/7559 مورخ 80/4/28 رياست محترم قوه قضائيه ، بيان شده است ، نيز اين گونه استنباط مي شود كه معظم له نيز اين نظريه را پذيرفته اند. ايشان در جوابيه خود به استفتاي مذكور مي فرمايند: «از مجموع ادله ولايت صغير و مجنون چنين استفاده مي شود كه جعل ولايت براي آنان ازطرف شارع مقدس به خاطر مصلحت مولي عليه است . بنابراين در مسأله مورد بحث كه اولياي دم صغير ومجنون مي باشند، ولي شرعي آنان بايد با ملاحظه مصلحت و غبطه آنان اقدام كند و انتخاب او نسبت به قصاص يا ديه يا عفو مع العوض يا بلاعوض نافذ است ...»
در پايان به برخي از نظرات فقهاي معاصر در ارتباط با موضوع بحث اشاره مي گردد:

سؤال
چنانچه مقتول ، ورثه صغير داشته باشد، بفرماييد:
الف . آيا همواره اخذ ديه از سوي اولياي صغار، اصلح به حال صغار است يا اين كه حسب موردمي توان جاني را عفو و يا از وي مطالبه قصاص نمود؟
ب . آيا محدوده اختيارات ولي با قيم در اين خصوص تفاوتي دارد؟10

آيت الله العظمي محمدتقي بهجت
«الف . اظهر جواز قصاص است براي ولي با رعايت مصلحت يا مجرد عدم مفسده ،لكن در صورت نزديكي زمان بلوغ صغير و عدم مفسده در تأخير و احتمال حصول عفو اگر چه بر مالي باشد احتياط در تأخيربدون محذور ترك نشود
ب . با نظر قيم شرعي عمل شود.»
آيت الله العظمي ميرزا جواد تبريزي
«موارد مختلف است اولياء صغار (پدر جد پدري و وصي آن دو) بر طبق مصلحت ديه بگيرند يا قاتل راتضمين كنند تا بلوغ صغار و پس از بلوغ خودشان تصميم به قصاص يا عفو يا ديه بگيرند. اولياء حق عفو ياقصاص ندارند. والله العالم .»
آيت الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني
«در عفو يا گرفتن ديه بعد از كبير شدن صغار با خود آنها است . والله العالم .»
آيت الله العظمي ناصر مكارم شيرازي
«الف . غالبا اخذ ديه به مصلحت صغار است ولي موارد نادري پيدامي شود كه ممكن است مصلحت صغاردر عفو و قصاص باشد.
ب . هر دو بايد مصلحت صغير را در نظر بگيرند.»
آيت الله العظمي سيد عبدالكريم موسوي اردبيلي
«الف . صغيري كه وارث مقتول است ولي او بايد صبر كند تا صغير كبير گردد و بعد كبر او مخير است بين قصاص و عفو از قصاص و اخذ ديه . ولي صغير حق عفو از قصاص و اخذ به ديه را ندارد علي الظاهر.
ب . اختيارات ولي صغير با قيم صغير در اين خصوص تفاوتي ندارد.»
نظريه اداره حقوقي قوه قضاييه
«عطف به استعلام شماره 1176/2020 نظريه مشورتي اداره حقوقي به شرح زير اعلام مي شود: نمي توان گفت كه همواره اخذ ديه در عوض تقاضاي قصاص اصلح بحال صغار است .اين امر حسب مورد و اوضاع واحوال و شرائط تفاوت مي كند و نمي توان حكم كلي براي آن تعيين نمود. بنابرين اگر در موردي قصاص با غبطه صغير موافق تر باشد مطالبه آن بلا مانع است .»

سؤال
در مورد صغار و مجانين كه مورد ضرب و جرح يا توهين قرار گرفته باشند، بفرماييد:
الف . آيا اولياي آنان با رعايت غبطه مولي عليه حق گذشت دارند يا خير؟
ب . ملاك در رعايت غبطه مولي عليه چيست ؟ (آيا صرف عدم الضرر كافي است يا بايد نفع صغيرلحاظ گردد)؟12

آيت الله العظمي محمدتقي بهجت
«غبطه مولي عليه به معناي صلاح او است و ولي شرعي بايد مصلحت صغير را در نظر بگيرد و اگر گذشت به صلاح صغير نيست ولي حق ندارد گذشت نمايد.»
آيت الله العظمي سيدعلي سيستاني
«ولي طفل و مجنون در فرض مصلحت طفل و مجنون مي تواند ذمه جاني را اگر مشغول باشد ابراء نمايد.»
آيت الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني
«در مورد سؤال به جهت لزوم رعايت غبطه ولي آنها نمي تواند عفو كند و در غبطه ملاك مراعات مصلحت است . والله العالم .»
آيت الله العظمي محمد فاضل لنكراني
«ولايت در مثل حق قصاص يا عفو يا بخشش ديه اي كه حق صغير است ثابت نشده و مشكل است . بلي اگر ولي مصلحت صغير را اخذ ديه بداند بعيد نيست كه در اين صورت بتواند ديه بگيرد. و دخل و تصرف ولي كه اب و جد باشند در مال مولي عليه نبايد مفسده داشته باشد بلكه احتياط آن است كه مصلحت داشته باشد. واگر تصرف به نفع ولي باشد اما براي مولي عليه مفسده داشته باشد، مسلمٹ جايز نيست . 78/7/5»
آيت الله العظمي ناصر مكارم شيرازي
«الف . تنها در صورتي حق گذشت دارند كه به صرفه طفل باشد.
ب . بايد اين كارسودي براي صغير داشته باشد معادل ديه يا بيشتر از آن . 77/3/19.»
آيت الله العظمي سيد عبدالكريم موسوي اردبيلي
«الف . حق عفو ندارند.
ب . ملاك غبطه ، نفع صغير است نه عدم ضرر و اين منحصر به امور مالي است .»
نظريه اداره حقوقي قوه قضاييه
«در پاسخ استعلام شماره /2018م ـ1376/3/27 نظريه مشورتي اكثريت كميسيون هاي قوانين مدني وآيين دادرسي كيفري اداره حقوقي را به شرح زير اعلام مي دارد:
ولي صغير با توجه به ماده 266 قانون مجازات اسلامي ،14 مي تواند با رعايت غبطه مولي عليه از طرف اوتقاضاي قصاص يا ديه نمايد و حق گذشت مجاني كه هيچ غبطه يي در آن متصور نباشد ندارد. به عبارت ديگري اولياي قانوني صغار و مجانين به شرطي مي توانند در پرداخت ديه با محكوم عليه توافق نمايند كه غبطه صغير ومجنون رعايت شده باشد ضمنا نظريه اقليت آن است كه اقدامات ولي (پدر و جد پدري و وصي منصوب قبل يكي از آنان ) در صورتي كه موجب ضرر و فساد نباشد نافذ است هر چند غبطه اي هم در آن نباشد و اين نظر بافتواي امام خميني (ره ) در تحرير الوسيله جلد دوم كتاب البيع صفحه 456 موافق است . اما در مورد قيم اعمال او در صورتي نافذ است كه غبطه مولي عليه در آن رعايت شده باشد و در اين امر اختلاف نظري وجود ندارد.15»
_____________________ پاورقي ______________
1ـ ر.ك : گنجينه آراي فقهي ـ قضايي ، مركز تحقيقات فقهي ، سؤال 113.
2ـ شهيد ثاني ، پيشين .
3ـ همان .
4ـ ميرزا جواد تبريزي ، پيشين ، صص 256 و 257; سيد عبدالكريم موسوي اردبيلي ، كتاب القصاص ، ص 341.
5ـ سيد ابوالقاسم خويي ، مباني تكمله المنهاج ، ج 2، ص 133.
6ـ ر.ك : مجموعه آراي فقهي ـ قضايي در امور كيفري ، مركز تحقيقات فقهي ، چاپ اول ، 1381، ج 1، ص 184، نظرات حضرات آيات عظام محمد فاضل لنكراني ، ناصر مكارم شيرازي ، سيد عبدالكريم موسوي اردبيلي و ميرزاجواد تبريزي ، پيشين ،ص 229.
7ـ علامه حلي ، تذكره الفقها، منشورات المكتبه المرتضويه لاحياء الاثار الجعفريه ، ج 2، ص 82.
8ـ محقق كركي ، جامع المقاصد، مؤسسه آل البيت ، چاپ اول ، قم ، ج 5، ص 178.
9ـ ر.ك : محقق اردبيلي ، مجمع الفائده و البرهان ، مؤسسه النشر الاسلامي ، قم ، ج 14، ص 140; سيد عبدالاعلي موسوي سبزواري ، مهذب الاحكام ، ج 28، ص 292 و ناصر مكارم شيرازي ، استفتائات ، ج 2، ص 529.
10ـ گنجينه آراي فقهي ـ قضايي ، مركز تحقيقات فقهي ، سؤال 55.
11ـ متن استعلام فوق بدين شرح است :
چنانچه مقتول صغيري داشت آيا مي توان گفت كه همواره اخذ ديه در چنين مواقعي اصلح به حال صغار است ؟ و اين كه آيااساسا اين عمل موافق به رعايت غبطه صغار مي باشد؟ يا اين كه مي توان طلب قصاص كرد؟ لطفا توضيح بفرمائيد.
12ـ گنجينه آراي فقهي ـ قضايي ، مركز تحقيقات فقهي ، سؤال 50.
13 ـ متن استعلام فوق بدين شرح است :
1 ـ آيا ولي پدر صغيري كه مجروح شده مي تواند بنا به مصالحي از مطالبه ديه و يا درخواست قصاص اطراف به صورت تبرعي اعراض نمايد؟
2 ـ در صورتي كه هيچ مصلحتي براي صغير ملحوظ نشود و ولي صغير نيز حق گذشت را نداشته باشد آيا پدر يا ولي صغير، امكان عفو و بخشش را خواهد داشت يا خير؟
14ـ ماده 266: اگر مجني عليه ولي نداشته باشد و يا شناخته نشود و يا به او دسترسي نباشد ولي دم او ولي امر مسلمين است و رئيس قوه قضاييه با استيذان از ولي امر و تفويض اختيار به دادستان هاي مربوطه نسبت به تعقيب مجرم و تقاضاي قصاص يا ديه حسب مورد اقدام مي نمايد.
15ـ نظريه